Ook aan het begin van dit jaar dapper begonnen met gezond en verantwoord eten? En vervolgens al snel weer van het gezonde pad geraakt? Een schrale troost misschien, maar dat overkomt velen van ons. We doen ons best, maar bezwijken onderweg voor de verleidingen en constateren gelaten dat de natuur een wrede grap met ons uithaalt door juist de minst gezonde etenswaren het meest verslavend te maken.
Uit een in 2015 gepubliceerd onderzoek van het Centraal Bureau voor Statistiek en het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu blijkt dat slechts een kwart van de bevolking de richtlijnen voor gezonde voeding haalt. En al lijken we met z'n allen behoorlijk geobsedeerd door superfoods en sporten, feit is dat we ons evengoed veel te vaak volstoppen met slecht eten. En steeds dikker worden. In 1981 was 'slechts' één op de drie Nederlanders te zwaar, vandaag de dag heeft bijna de helft van de bevolking overgewicht. Met alle gezondheidsrisico's van dien, zoals diabetes en hart- en vaatziekten.
Calorierijk eten evolutionair voordeel
Waarom is de aantrekkingskracht van ongezond eten vol vetten, suikers en snelle koolhydraten toch zo groot? Hoe komt het dat we, terwijl we heel goed weten wat een gezond voedingspatroon is, toch steeds weer voor de bijl gaan voor alles wat slecht voor ons is? Helaas, er is geen gemakkelijk antwoord. Ook de wetenschappers zijn er bepaald nog niet over uit. Evolutiebiologen bijvoorbeeld zien in de neiging tot zoet, vet en zout eten een in onze hersenen verankerde behoefte om voldoende calorieën binnen te krijgen. In de prehistorie aten we zo energierijk mogelijk, omdat ons lichaam dan voldoende energie zou opslaan voor tijden dat er gebrek aan voedsel was.
Miljoenen jaren was de voorkeur voor calorierijk eten dus een evolutionair voordeel. Maar nu de tijd van voedselschaarste voorbij is en we in de Westerse wereld juist leven met voedseloverschot – voedsel is overal verkrijgbaar en bovendien spotgoedkoop – blijkt dat onze hersenen niet zijn meegeëvolueerd.
We kiezen nog steeds voor calorierijk voedsel, alsof er elk moment een hongersnood kan uitbreken. Sommige neurowetenschappers zoeken de verklaring daarvoor in verslaving. Er is een beroemd Amerikaans onderzoek waarbij ratten op een dieet werden gezet van cheesecake en ander eten dat suikers en vetten combineerde. De uitkomst: de ratten hielden niet op met eten omdat door het 'slechte' voedsel het beloningssysteem in de hersenen werd geactiveerd.
Bij de activering van het beloningssysteem ging het specifiek over een dopaminereceptor die ook bij drugsverslaving een belangrijke rol speelt. Op een gegeven moment raakt het lichaam aan de 'drug' gewend en kan niet meer zonder. Haal het eten weg en je voelt je miserabel. Maar of dit ook bij mensen zo werkt, is nog niet vastgesteld.
Rol voedingsindustrie
Dat verklaart nog niet waarom mensen bereid zijn zoveel risico's met hun gezondheid te nemen en niet in staat zijn succesvol tegen 'de verslaving' te vechten. Veel psychologen en gedragswetenschappers wijzen op de rol van de voedingsindustrie: die ondermijnt voortdurend ons streven naar gezond eten. Met het goedkoop aanbieden van slecht eten, met misleidende marketing, met het nadruk leggen op gemak en beschikbaarheid. En met het bewust toevoegen van die verslavende overdaad aan vet, suiker en zout in haar producten. Ze maken producten zo lekker dat consumenten er steeds meer van willen. Daarmee creëert de voedselindustrie niet alleen meer winst maar ook een blijvende behoefte aan ongezond voedsel.
Ongezond eten is aangeleerd gedrag
"Toch", zegt Remco Havermans, psycholoog en universitair docent bij het Eatlab van het Maastricht UMC+/ Universiteit Maastricht, "hebben we te maken met aangeleerd gedrag. En dus kun je er ook iets aan doen, denken we." Bij het Eatlab, een instituut dat zich richt op onderzoek en behandeling van de psychologie van eetstoornissen en obesitas, proberen ze erachter te komen welke psychologische mechanismen leiden tot verstoord eetgedrag en hoe dat behandeld kan worden.
Remco Havermans: "Neem chocola, het meest gegeten snoepgoed. De smaak van chocola is zo verleidelijk omdat er aan de bittere cacao suiker wordt toegevoegd. Daardoor bevat chocola heel veel energie: vet van de cacaoboter en energie van de suiker. Uit allerlei studies blijkt dat we energierijk eten lekkerder vinden. Zelfs binnen de categorie groente en fruit geldt dat. Kinderen eten liever calorierijke banaan en aardappel dan bijvoorbeeld caloriearme prei en watermeloen. Bovendien zitten in chocola de stoffen cafeïne en theobromine. Als je die stoffen aan een nieuwe smaak toevoegt, ga je die smaak heel snel veel lekkerder vinden."
"Waarom die positieve smaakverschuiving optreedt: we hebben geen idee. Dat is voor ons nog een compleet raadsel. Maar het gebeurt. En dat is niet aangeboren, maar het resultaat van een leergeschiedenis. Chocolade is het allerlekkerste dat er is omdat we de smaak hebben leren associëren met zoet, met energie en met zoiets als theobromine. Daaruit volgt ook dat je alles lekker kunt leren vinden. Ook spruitjes! Al moet je die wel heel vaak proeven om dat te leren."
Met andere woorden: niet de moed verliezen, gewoon doorgaan met zo gezond mogelijk te eten en op een dag ga je het heus lekker vinden.
Gezond fastfood-menu
Gelukkig is er ook fastfood dat heel lekker is én toch veel minder vet, zout en calorieën bevat. Kijk maar naar deze gezonde fastfood-recepten van Gezond Idee:
- Knollenfriet met pastinaakmayo (VEGA)
- Griekse kipburger met tzatziki
- Borrelsnack: geroosterde spicy kikkererwten (VEGA)
Meer over het Eatlab op www.eetonderzoek.nl. Klik hier voor meer over het onderzoek van Remco Havermans.
Kijk ook naar het college van Remco Havermans op www.universiteitvannederland.nl.