Rouw verwerken binnen je gezin

rouwverwerking
Wanneer een vader, moeder of kind overlijdt: hoe geef je dat immense verlies een plek binnen je gezin en bij jezelf? Medisch maatschappelijk werker Tine Peters van het Maastricht UMC+ geeft advies over rouwverwerking binnen je gezin.

Als medisch maatschappelijk werker ondersteunt Tine Peters binnen het Oncologiecentrum regelmatig gezinnen waarvan een ouder overlijdt. “Bij patiënten met kanker of een andere levensbedreigende ziekte, is vooraf vaak sprake geweest van een langdurig en moeizaam ziekteproces. Maar je kunt ook te maken krijgen met het overlijden van een ouder of kind door een auto-ongeluk, suïcide of een andere plotselinge oorzaak. Ieder gezinslid zal dit verlies op een eigen manier verwerken.”

Elke manier van rouw mag er zijn en is van waarde

Het is niet altijd vanzelfsprekend dat gezinsleden met elkaar praten over wat hen bezighoudt en wat ze daarbij voelen. En alle gezinsleden rouwen op hun eigen manier. “Er bestaat geen draaiboek voor een goede rouwverwerking. De gezinsleden moeten zelf en samen op zoek naar hun eigen wijze van verwerken en de tijd en ruimte nemen die ze daarvoor nodig hebben.”

Rouwen draait niet alleen om verdrietig zijn en iemand heel erg missen. Je kunt ook te maken krijgen met een storm aan gevoelens, variërend van opluchting, schuldgevoel en angst tot boosheid. Die gevoelens kunnen heel intens zijn, maar dat hoeft niet. De emoties die je voelt, hebben niet alleen met de persoon zelf te maken maar ook met de situatie rond het overlijden, de leeftijd van de overledene en allerlei elementen van jouw eigen persoonlijkheid. Wat je ook voelt, het is belangrijk om niet voor je emoties weg te lopen. Ze helpen je uiteindelijk om het overlijden een plaats te geven en weer door te gaan met je leven.”

Wat wil je achterlaten?

Het lukt sommige mensen om stil te staan bij hun naderend afscheid en zich af te vragen hoe ze herinnerd willen worden; wat wil ik nog zeggen en uitspreken; wat wil ik dat mijn kind nog van me weet? Er zijn mensen die een video maken over hun dagelijkse leven. Sommige schrijven een afscheidsbrief of maken een herinneringskist met persoonlijke voorwerpen. Een moeder kan haar sieraden of sjaaltjes verdelen onder haar kinderen en er een persoonlijke boodschap bij geven. Herinneringen, uitspraken, persoonlijke voorwerpen, brieven en beeldmateriaal kunnen later veel troost geven aan de achterblijvers.

Kinderen zoeken houvast na een overlijden

Een kind rouwt op zijn eigen manier en dat is mede afhankelijk van zijn leeftijd en ontwikkelingsfase.

Tine Peters adviseert ouders concreet en eerlijk te zijn over het overlijden; ook bij jonge kinderen. “Zeg niet dat papa slaapt voor altijd of dat mama een engel is geworden omdat ze zo lief was; maar benoem wat het betekent dat hij/zij dood is.”

Kinderen zijn niet in staat om lange tijd intens en achter elkaar met verdriet bezig te zijn. “Wanneer ze hun limiet bereiken, schakelen ze als het ware uit en doen iets anders. Kinderen kunnen ook agressief reageren naar de andere ouder of boos zijn op de zieke of overleden ouder. Laat ze zich uiten zonder dat ze zich hier schuldig over voelen. Rouw kan bij kinderen ook tot gezondheidsklachten leiden of bijvoorbeeld tot een terugval in zindelijkheid.” Wees daar als ouder alert op. 

Pubers en rouwverwerking

“Puberteit is inherent aan losmaken. In deze fase is de jongere namelijk op zoek naar zijn eigen identiteit. Wanneer een ouder dan overlijdt, kan de puber zich niet losmaken van de overleden ouder, maar ook niet van de overgebleven ouder. Die heeft het immers moeilijk, dus die wil je niet extra belasten. Soms nemen pubers daardoor te veel verantwoordelijkheid op zich. Toch zie je vaak ook dat pubers het rouwen uitstellen en eerst ‘gewoon’ gaan puberen. Dat is voor jou als ouder lastig. Maar het is tevens een compliment dat je kind zich veilig genoeg voelt om dit te durven en kunnen doen.”

Kinderen leren van volwassenen hoe ze verdriet kunnen uiten en hoe ze ermee om kunnen gaan “Ziet je kind jouw verdriet, geef er dan woorden aan. Zeg bijvoorbeeld: ‘Ik ben nu even verdrietig en moet huilen omdat ik aan papa denk en hem mis’. Daarmee leer je je kind dat verdriet er mag zijn.

Zadel kinderen niet op met een te grote verantwoordelijkheid, door te zeggen dat ze extra lief moet zijn omdat jij verdriet hebt. Ga als volwassenen niet fluisteren in de nabijheid van je kinderen of stoppen met het gesprek wanneer je kind binnenkomt. Kinderen kunnen daar dan in hun fantasie akelige verhalen van maken waar ze extra last van hebben.”

Houd als ouder goed contact met school zodat zij het kind ook kunnen opvangen, steunen en troosten, raadtTine Peters aan. “Bepaalde dagen zoals vader/moederdag kunnen beladen zijn. Benoem het en vraag je kind of hij/zij iets wil maken voor zijn overleden papa of mama of juist iets voor degene die thuis is. Forceer kinderen niet om te praten. Zorg voor rustige momenten en een veilige sfeer en omgeving die uitnodigt tot een gesprek. Respecteer het tempo van het kind en zijn verdedigingsmechanisme. Elk kind gaat volgens zijn eigen tijdsschema met zijn verdriet om.” 

Overlijden van een kind

Het is en voelt onnatuurlijk als een kind eerder overlijdt dan zijn ouders. Vaak gaat dan de meeste aandacht uit naar de ouders, maar ook broertjes en zusjes hebben dan veel behoefte aan zorg en ondersteuning. Schakel een vriend of familielid in die je kinderen mee kan opvangen wanneer je zelf te veel verdriet hebt.”

Door het overlijden van een broertje of zusje krijgen de andere kinderen een nieuwe plek en positie in het gezin. “Ze zijn opeens oudste, jongste of enig kind geworden. Dit kan voor verwarring en onrust zorgen. Grootouders worden ook weleens ‘vergeten’ bij het verdriet of de uitvaart van hun volwassen kind of kleinkind. Voor hen kan het troostend zijn hierbij betrokken te worden en mee te mogen denken over de invulling van de uitvaart bijvoorbeeld.”

Wanneer ouders een kind verliezen door een miskraam of bij de geboorte kan dit net zoveel impact hebben als wanneer een kind op latere leeftijd overlijdt. “Tegenwoordig bestaat de mogelijkheid om ook kinderen die al vroeg tijdens de zwangerschap overlijden te laten inschrijven bij de gemeente. Dat voelt voor sommige ouders als een belangrijke erkenning van het bestaan van hun kind.” 

Soms kunnen goedbedoelde, ‘onschuldige’ vragen kunnen onverwacht een confrontatie met het verlies zijn. Bijvoorbeeld wanneer gevraagd wordt hoeveel kinderen je hebt of hoeveel broertjes en zusjes. Deze vragen kunnen ouders en kinderen overvallen. Tine Peters: “Het kan helpen wanneer je hier van tevoren al eens samen bij stilstaat en een paar standaard-antwoorden bedenkt voor als je op dat moment niet in de stemming bent om verdere tekst en uitleg te geven.”

Twee keer per jaar is er in het Maastricht UMC+ een herdenking voor ouders en familie van overleden kinderen. Tijdens deze bijeenkomsten worden de kinderen die in de voorafgaande maanden zijn overleden, herdacht en is er ook (telkens een andere) ouder die een ervaringsverhaal vertelt over hoe zij met hun verlies zijn omgegaan en hoe ze dit een plaats in hun leven hebben geven nadat hun kind(je) was overleden. Deze verhalen geven herkenning, troost en houvast aan andere ouders.

Rituelen en zingeving

Rituelen en symbolen kunnen helpend zijn en troost geven. Bijvoorbeeld de verjaardag van het overleden gezinslid blijven herdenken door op die dag samen te zijn en iets speciaals te doen.

Ook je geloofs- of levensovertuiging kan helpen om je verdriet, zingeving en rouwproces te beleven en een plaats te geven. Het kan troost bieden om naar een begraafplaats, kerk of een bepaalde plek in de natuur te gaan. Sommige mensen maken thuis een herinneringsplekje met een foto, bloemetje, persoonlijk voorwerp of kaarsje.

Spullen opruimen

De een wil de spullen van de overledene zo snel mogelijk opruimen, de ander wil alles juist zo lang mogelijk op z’n vertrouwde plekje laten staan of hangen. “Geef ieder gezinslid de ruimte om zijn gedachten hierover uit te spreken en maak met elkaar een afspraak hoe hiermee om te gaan. Betrek ook de kinderen hierbij.”

Balans terugvinden na een overlijden in het gezin

Je kunt het verlies van een dierbare pas een plek geven wanneer je actief met rouw(taken) bezig bent geweest. Dat betekent het beseffen en bewust worden van het verlies. De pijn en verdriet ondergaan en intens durven voelen. Je aanpassen aan een leven waar de persoon niet meer fysiek aanwezig is, maar wel deel blijft uitmaken van je gedachten, je herinneringen en de keuzes die je maakt. En opnieuw leren houden van het leven. Hoe lang dit proces duurt is voor iedereen verschillend.

“Soms loop je er even voor weg maar dan het haalt je weer in. Je zult er doorheen moeten. Gun jezelf de tijd hiervoor ongeacht wat je omgeving hiervan vindt. Denk je dat mensen vinden dat je zeurt, of dat het allemaal te lang duurt? Vul het niet voor de ander in, maar vraag eerst eens na of zij dit inderdaad zo ervaren. Twijfel je zelf aan je manier van rouwen, praat er dan eens over met een goede vriend(in), je huisarts of met een maatschappelijk werker.”

Rouw is als schaduw die je levenslang bij je draagt

Het verdriet om een overledene wordt gaandeweg minder, maar het gemis blijft door de jaren heen nog heel voelbaar bij elke nieuwe fase, weet Tine Peters. “Zeker bij alle speciale momenten in je leven, zoals een diploma behalen, trouwen of een kind krijgen. De Vlaamse psycholoog Manu Keirse vergelijkt het met een schaduw die levenslang met je meegaat. ‘Soms is de schaduw groot, soms is de schaduw kleiner. En soms denk je dat de schaduw er even niet is, maar wacht hij toch om de hoek en overvalt je onverwacht weer’.”

Tips van Tine Peters voor familieleden en vrienden van een gezin waarvan iemand overleden is:

  • Ga vooral langs bij de rouwende, wacht niet op een uitnodiging. Je hoort of merkt het vanzelf wel als het niet uitkomt.
  • Praat over de overledene, haal herinneringen en anekdotes op. Wees niet bang dat het de rouwende verdrietig maakt, want dat is hij/zij al.
  • Toon medeleven, door bijvoorbeeld een kaartje te sturen. Denk daarbij vooral aan bijzondere dagen: de verjaardag, huwelijksdag, sterfdag, vader- of moederdag. 
  • Voorkom dat je zegt ‘ik snap hoe je je voelt’, want ieder persoon is anders en soms weet de rouwende zelf niet eens hoe hij/zij zich voelt.
  • Praat mét de nabestaande, niet óver de nabestaande.
  • Wanneer door onbegrip of misverstanden in de verliesperiode tijdelijk een verwijdering is ontstaan, ga dan na verloop van tijd opnieuw het contact aan.
  • En misschien wel de meest belangrijke tip: stel geen tijd voor het rouwen vast! Iedereen rouwt op zijn eigen manier en in zijn eigen tempo.

Leestips van medisch maatschappelijk werker Tine Peters:       

  • Manu Keirse – ‘Helpen bij verlies en verdriet’
  • Manu Keirse – ‘Kinderen helpen bij verlies’
  • Riet Fiddelaers-Jaspers – ‘Met mijn ziel onder de arm’

Sluit de enquête